Erken Do¨nem S¸iilik'te Gnostik Tezahu¨rler

Gnostisizm tarih boyunca birçok dini ve felsefi hareketi etkilemiş bir düşünce oluşumudur. Bu etkileşimden İslam düşüncesi de nasibini almıştır. Ancak bu etkileşimin hangi boyutta, ne zaman ve nerelerde gerçekleştiği hakkında ne Türkiye ve İslam dünyasında, ne de Batıda ayrıntılı bir şekilde incelenmemiştir. Belli başlı birkaç çalışma yapılmışsa da çok yüzeysel kalınmıştır. Bu sebeple Gnostik düşüncenin Erken dönem Şiîliğindeki Gulât örnekleri üzerinden çalışmamızın konusunu seçtik.

Elinizdeki bu çalışmada Gnostik düşüncesinin İslam öncesi diğer dinlerde ve kültürlerde nasıl tezahür ettiğini, nasıl yorumlandığını, aralarındaki ortak ve farklı noktaların neler olduğunu incelemeye çalıştık. Yalnız ele aldığımız bu dini ve felsefi akımların hepsi Gnostik akım değildir. Örneğin Hint Düşüncesi, Yeni Eflatunculuk, Hermetik Düşünce, Yahudilik ve Hristiyanlık bunlar arasında sıralanabilir. Ancak Gnostik düşüncesinin bunlar üzerinde pek çok tezahürü olduğu görülmektedir.

Ayrıca Gnostik tezahürlerin Gulât Şîası üzerindeki etkilerini ve tezahürlerini incelemeye çalıştık. Bir mezhep veya dini-politik zümreleşme asıl itibarıyla birtakım siyasi, içtimai, iktisadi olayların tesirlerinin mezhep kurucusu sayılan kişi ile ona uyanlardaki fikri ve dini tezahürdür. Bu beşeri dini tezahürlerin fikriyatı içine doğdukları içtimai, tarihi ve siyasi çevreden tecrit edilemez. Bu itibarla bir mezhebi doğuran tarihi, siyasi, dini ve sosyo-kültürel şartları tespit etmeden mezheplerin fikri yapısını doğru bir şekilde anlamak ve açıklamak mümkün değildir. Diğer bir ifade ile mezheplerin öğretileri ve kurumsallaşmaları içinde bulundukları koşullar doğrultusunda gerçekleşir. Bu anlamda Müslümanların fethettiği bölgelerde mevcut olan birtakım inanışlar kısmen farklılaşmaya uğrayarak İslam toplumuna taşınmış ve devam ettirilmiştir. Bunların arasında Gnostik karakterli fikirler İslam'ın erken döneminde bu şekilde tezahür etmiştir. Bu yansıma bilhassa Keysâniyye, Muğîriyye, Mansûriyye ve Hattabiyye gib Şiî Gulât olarak nitlendirilen birtakım fırklarda daha belirgindir. Çalışmamız, saymış olduğumuz fırkalar ile sınırlandırılmıştır. Çünkü Gnostik fikirler ana hatları ile en çok bu fırkaları etkilemiştir. Üçüncü ve son bölümde ise Siî Gulât fırkalarda dikkat çeken Gnostik tezahürler ele alınacaktır