Eş'arî Atomculuğu -Erken Dönem Eş'arî Kelâmında Cevher Anlayışı-

Atomculuk, kelâm ilminden önce farklı coğrafya ve medeniyetlerde de göru¨len bir âlem tasavvurudur. Çalışmanın birinci bölu¨mu¨ bu nedenle, kelâm atomculuğunun kaynağı hakkındaki tartışmalar ile en meşhur atomculuk modelleri olan Yunan ve Hint atomcu du¨şu¨ncelerinin - özellikle- atom hakkındaki göru¨şlerine ayrılmıştır. Birinci bölu¨mde kelâm atomculuğunun kaynağı ile ilgili kesin bir yargıya ulaşmak yahut bir iddia ortaya koymaktan ziyade atomcu teorinin nasıl farklı du¨şu¨nceleri
temellendirmek için kullanıldığı u¨zerinde durulmuştur. Kelâm ilmine Mu'tezile tarafından dâhil edildiği için atomculuğun; kelâmî ilkelerle uyumlu hale getirilmesi, yöneltilen eleştirilerle gelişmesi ve dönu¨şmesi de Mu'tezilî kelâmcılar elinde olmuştur. Bu sebeple çalışmanın ikinci bölu¨mu¨nde Mu'tezile'nin cevher anlayışı ele alınmıştır. Kendi kelâmî ilkeleri ile uyumlu bir cevher anlayışı ortaya koyan Mu'tezilî kelâmcılar gerek cevherin tanımı gerek özellikleri gerekse arazlarla ilişkisi ve cismi oluşturma keyfiyeti konusunda birbirlerinden farklı göru¨şler ileri su¨rmu¨şlerdir. Mu'tezile ile kelâmî birçok konuda farklı göru¨şler ileri su¨ren Eş'arî kelâmcılar cevher-araz teorisine dayanan âlem anlayışını savunmak konusunda Mu'tezile'yi takip etmiştir. Mu¨tekaddim dönem Eş'arî kelâmında atomculuk teorisi, mezhebin kurucusu Ebu'l-Hasan el-Eş'arî'den itibaren benimsenmiştir. İmam Eş'arî'den sonra mezhebin diğer mensupları Ebû Bekr el-Bâkıllânî, İbn Fûrek, Ebû İshâk el-İsferâyînî, Ebû Ca'fer es-Simnânî, Abdulkâhir el-Bağdâdî, İmâmu'l-Haremeyn el-Cu¨veynî ve Abdurrahman b. Me'mûn el-Mu¨tevellî tarafından da savunulan, geliştirilen, detaylandırılan ve gu¨çlendiren cevher anlayışı ise çalışmanın u¨çu¨ncu¨ bölu¨mu¨nu¨ ve konusunu oluşturmuştur. Temelde Eş'arî cevher anlayışını içeren bu bölu¨mde ayrıca bu anlayışın Mu'tezile ile kıyaslanması ve mezhep özelindeki değerlendirmesi de yapılmıştır.