Irak Selçuklu Devleti Atabegleri

Büyük Selçuklular'ın batısında 513-590/1119-1194 yılları arasında hüküm süren Irak Selçuklu Devleti'nin inkırazında önemli bir rol oynayan atabeglik müessesesinin etki ve özelliklerini belirlemeyi amaçlayan bu çalışmanın temel hareket noktası, atabeglik vazifesine tayin edilen şahısların biyografileridir. Araştırma, Selçuklu meliklerinin eğitiminden sorumlu atabeglerin faaliyetlerine, askerî vesâyetin devletin idarî mekanizmasındaki tesirlerine ve siyasî, içtimaî, kültürel olaylardaki etkilerine ışık tutmayı amaçlamaktadır.

Atabeg Karaca es-Sâki, 1119'daki Sâve Savaşı sonrasında Sultan Sencer'in emri ile huzura getirildiği zaman Büyük Selçuklu hükümdarı kendisine: "Yeğenlerim bana karşı muharebe ederlerse saltanatı istemeleri olmayacak iş değil, sen ise insanları kışkırtarak benim öldürülmem için çabaladın. Fars ve Huzistan topraklarından daha fazla mülk sahibi mi olacaktın?" diye sorduğunda atabeg korkusuzca: "Sana galip gelip, seni öldürmek isterdim. Böylece kardeşinin çocukları benim hükmüm altına girecek ve istediğimi atayıp azledebilecektim." cevabını verdi. İbnü'l-Esîr, et-Târihu'l-bâhir fi'd-devleti'l-Atabekiyye (Târîhu'd-devleti'l-Atâbekiyye fi'l-Mevsıl), s. 45.

Ortaçağ'ın meşhur müellifi İbnü'l-Esîr, Irak Selçuklu Devleti Sultanı Mes'ûd'un hüküm sürdüğü devirdeki atabeg ve emîrlerin gücünü, etkileyici bir şekilde yorumlamaktadır: "Emîrler beldeleri sultanın isteği ve haberi olmadan kendi aralarında paylaşmak istediler. Sultanın sadece ismi vardı, elinde hiçbir belde kalmamıştı." İbnü'l-Esîr, İslâm Tarihi İbnü'l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târih Tercümesi, 11, 65.

Irak Selçuklu Devleti'nin güçlü iki atabegi İmâdeddin Zengî ve Çavlı Cândâr şu dizelerle tavsif edilmektedir: "Bunların ikisi kutup olup, İslâm feleği bunlar üzerine dönerdi." Bündârî, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, s. 185.

Tahta yeni çıkarılan sultana itaat arz etmesi talep edildiği zaman Atabeg Arslan-aba, yanında bulunan Selçuklu şehzadesini tahta çıkarabileceğini ima eden şu sözleri sarf etti: "Ya bana dokunmazsınız ya da benim yanımda da bir sultan olduğunu hatırınızdan çıkarmazsınız!" İbnü'l Esîr, İslâm Tarihi İbnü'l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târih Tercümesi, 11, 221-222.