Klasik Türk Şiirinde Nefs

Tasavvuf düşüncesinin özünü teşkil eden temel kavramlardan biri olan nefs, Kuran'da üç yüze yakın yerde geçmektedir. Yaratılış gayesi, Allah'a ulaşmak olan insanın hedefinin önündeki en büyük engel, nefs olarak kabul edilir. Kuran'da, hadislerde ve çeşitli dinî kaynaklarda nefs, daima menfi bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Tasavvuf inancında tezkiye edilmemiş nefs, bütün kötülüklerin kaynağı, insanın en çetin düşmanı olarak telakki edilir.

Kavram olarak geniş bir anlam yelpazesine sahip olan nefs, divan edebiyatında şairler ve nasirler tarafından üzerinde durulmuş, manzumelerde çokça işlenmiş bir kavramdır. Bu çalışmada; nefse dair bazı hususlar ifade edildikten sonra divan şiirinde nefsin nasıl ele alındığı izah edilmeye çalışılmıştır.

13. asırdan 19. asra kadar olan zaman diliminde yaşamış olan şairlere ait 223 divan ve mesnevinin taranması sonucu elde edilen beyit ve bendlerden hareketle; nefsin yapısı, özellikleri, sıfatları, mahiyeti, mertebeleri, kuvveleri, akıl-kalp ve ruh ile olan ilişkileri, dinî yapılarla kullanımı, tarihi-mitolojik şahıs ve hayvanlara teşbihi, bu teşbihlerin arka planlarında yatan nedenler toplam 4 bölüm halinde izah edilmiştir. 5. bölümde nefsi tanıtmakla yetinmeyen şairlerin, onu hangi metotlarla tezkiye ve tasfiye ettikleri ortaya konulmuştur. 6. bölümde ise toplam 143 şairin eserlerinden hareketle şairlerin nefs hakkındaki bireysel düşünceleri yüzyıllara göre tasnif edilerek özetle verilmiştir. Böylece divan şairlerinin nefs hakkındaki düşünceleri, tespitleri ilk defa toplu bir şekilde ortaya konulmuştur.