Teftâzânî'de Burhan ve Burhân-ı Temânu' Delili

Bu¨tu¨n peygamberlerin kavimlerini davet ettiği ilk inanç ilkesi olan Allah'ın birliği, son din İslâm'ın da özu¨nu¨ teşkil etmektedir. Mu¨slu¨man olmanın ilk şartı olan tevhid ilkesinin temellendirilmesi ve savunulması, mu¨slu¨man du¨şu¨nu¨r ve âlimlerinin ehemmiyet verdiği bir husustur. Kelâm âlimleri, "Yerde ve göklerde Allah'tan başka ilahlar olsaydı o ikisi fesada uğrardı." (Enbiyâ 21/22.) âyetinden hareketle burhân-ı temânu? delilini ortaya koymuşlardır. Temânu? delili, Ehl-i su¨nnet ve Mu?tezile âlimleri arasında tartışmalara sebep olduğu gibi, Ehl-i su¨nnet âlimleri arasında da ihtilafa, hatta tekfire kadar varan ithamlara sebep olmuştur. Bu bağlamda en çok eleştirilenlerin başında söz konusu delilin burhânî değil, iknâî bir delil olduğunu savunan Teftâzânî gelmektedir. Biz bu çalışmamızda Teftâzânî'nin burhan ve burhân-ı temânu? hakkındaki göru¨şlerini ele almaya ve burhân-ı temânu? burhan mıdır? sorusuna cevap bulmaya çalışacağız. Bu çerçevede öncelikle burhanın ne olduğunun belirlenmesi, konunun anlaşılabilmesi açısından önem arz etmektedir. Bu sebeple ilk olarak Teftâzânî'ye kadar olan su¨reci belli isimler u¨zerinden aktarmaya, onların burhana yaklaşımlarını vermeye çalışacağız. Ardından, Teftâzânî'nin burhana bakışını ele alacağız. Burhân-ı temânu? meselesini bu bilgiler ışığında değerlendirmeye, bizzat delilin kendisine ve Teftâzânî'ye yöneltilen eleştirilerin haklı olup olmadığını belirlemeye gayret edeceğiz. Temânu? delili, bahse konu âyette de işaret edilen irade çatışması u¨zerine bina edildiğinden ilahlar arasında farz edilen çatışmanın niteliği ve bu konudaki göru¨ş farklılıklarının u¨zerinde duracağız. Teftâzânî'nin temânu? delilini neden iknâî kabul ettiği, bu iddiasında haklı olup olmadığı ve bu iddianın tekfiri gerektirip gerektirmediği gibi sorulara cevap arayacağız.