Türgiş Devleti

Prof. Dr. Necati Demir'in bu çalıs¸masında konuyu tarihî bir zemine yerles¸tirebilmek ic¸in öncelikle Tu¨rgis¸lerin Ko¨ktu¨rk o¨ncesi atalarından bahsedilmis¸tir. Daha sonra "Ko¨ktu¨rk Devleti" ve "Batı Ko¨ktu¨rk Devleti" hakkında bilgi verilmis¸, "Tu¨rgis¸ Devleti'ni Olus¸turan Boylar", "Tu¨rgis¸ Devleti" ve "Tu¨rgis¸ Devleti Do¨nemi'nde Ku¨ltu¨rel Hayat" konuları incelenmis¸tir.

Tu¨rgis¸, Batı Ko¨ktu¨rk Devleti'ni olus¸turan Onok boylarından birinin adıdır. Adına ilk olarak 651'de C¸in kaynaklarında, I·li Nehri c¸evresinde yas¸ayan boy olarak rastlamaktayız. Zaman ic¸erisinde aynı dili konus¸tukları boyları kendilerine bagˆlayarak devlet kurmus¸lardır. Dolayısıyla Ko¨ktu¨rk Devleti'nin kuruldugˆu 552'den itibaren tarih sahnesindedirler. Bu tarihten o¨nceye ait kayıt olmadıgˆı ic¸in faaliyetleri bilinmemektedir. C¸in kaynaklarını yazanlar, onları ilk olarak Al- tay Dagˆları'nın gu¨neybatı eteklerinde go¨rmu¨s¸tu¨r. Sonra bir kısmı Ebinor Go¨lu¨ c¸evresine, bir kısmı da Bes¸balık yakınlarına go¨c¸mu¨s¸tu¨r.

Tu¨rgis¸ Devleti, Batı Ko¨ktu¨rk Devleti yıkıldıktan sonra onların bakiyeleri tarafından 690'da Tanrı Dagˆları, Yedisu ve I·li Nehri Vadisi'nde kurulmus¸ bir Tu¨rk devletidir. Bu devlet Onokların To¨lis (Tu-lu) kanadında yer alan Tu¨rgis¸ boyunun o¨nderligˆinde kuruldugˆu ic¸in Tu¨rgis¸ adını almıs¸tır. 738'de Su-lu Kagˆan'ın o¨lu¨mu¨nden sonra ic¸ c¸atıs¸malarla zayıflamaya bas¸lamıs¸, birligˆini kaybetmis¸, Kara Tu¨rgis¸ler ve Sarı Tu¨rgis¸ler olarak ikiye bo¨lu¨nmu¨s¸tu¨r. Kuzeydogˆuda Uygurlar ile girdigˆi mu¨cadeleyi kaybeden Karluklar, o¨nce Tu¨rgis¸lerin yurduna sıgˆınmıs¸, sonra da Tu¨rgis¸lerin yurdunu ellerinden alarak 766'da Tu¨rgis¸ Devleti'ni tamamen ortadan kaldırmıs¸tır.